خوزستان و اهواز در گذر تاریخ

وجه تسمیه اهواز

خوز به معنی نیشکر است و نیز نام قومی بوده که نام آن قوم به ایالت محل سکونتشان اطلاق می شد. اهواز در زمان عیلامیها و مادها اوژ یا خوزو گفته میشد. در کتیبه بیستون داریوش کبیر از اهواز به نام اواز واجار یا اواجا یا اوجه یا هوجه یاد کرده است . در زمان حمله اسکندر نیز به این شهر تاریانا می گفتند. در زمان اشکانیان نیز چون حاکم اهواز رامین یا رامتین بوده است و در زمان وی فراوانی و نعمت و امنیت فراوان در اهواز بوده است نام این شهر رامشهر برگرفته ازنام رامین لقب گرفت (رام در زبان خوزی آنزمان بمعنی خوشبخت و رامشهر به معنی شهر مردمان خوشبخت بوده است ).

البته در منابع یونانی و رومی باستان از اهواز بنام اوکسین نیزیاد شده است . این شهر در اواخر دولت ساسانی به دو بخش تقسیم بندی شد : بخش اعیان نشین یا هرمز اردشیر (هرمشیر) و بخش کسبه نشین یا  خوجستان واجار که بعداز تصرف اهواز  بخش اعیان نشین تخریب و بخش کسبه نشین نیز عیناً به عربی ترجمه شد و سوق الاهواز نام گرفت که به معنی بازار هوزیها یا خوزیهاست . در زمان ناصرالدین شاه قاجار اهواز بندر تجارتی ناصریه نامیده شد و پس از آن درسال 1314 هجری شمسی به اهواز تغییر نام یافت.

تاریخچه خوزستان و اهواز

خوزستان سرزمینی است گرم در جنوب غربی ایران، که تاریخی بس دیرینه دارد و با نامهای متفاوتی چون انشان، سوسنکا، آنزان و سوزیانا در کتیبه های عیلامی و هخامنشی از آن نام برده شده است. بعد از طوفان عظیم نوح، یکی از نوادگان وی به نام عیلام به حدود خوزستان کنونی آمده و این سرزمین بنام او عیلام نامیده شد. نزدیک به سه هزار سال پیش شوش مرکز حکومت عیلام بوده است. در زمان داریوش اول هخامنشی، خوزستان یکی از واحدهای سی گانه کشور بوده و کورش پادشاه هخامنشی شهر شوش را به عنوان یکی از پایتخهای زمستانی خود انتخاب کرد.

پیشرفت و آبادانی خوزستان در زمان ساسانیان بسیار مورد توجه قرار گرفت و شهرهای تستر (شوشتر)، اهواز و رامهرمز به ترتیب توسط اردشیر بابکان، هرمز اردشیر و رامهرمز اردشیر بنا شدند.

شاپور اول نیز، شهر جندی شاپور (در نزدیکی دزفول) را بنا نهاد که دانشکده معروف پزشکی این شهر تا زمان منصور خلیفه عباسی بکار خود ادامه می داد. از آغاز دوره اسلامی تا انقلاب مشروطیت، استان خوزستان اغلب به همراه فارس به صورت یک ایالت اداره می شدند. سلاطین آل بویه به خوزستان توجه خاصی داشتند و عماد الدوله شهر ارجان را پایتخت قرار داد. در سال 1316 که کشور به 10 استان تقسیم شد، خوزستان با نام استان ششم نامگذاری گردید. نام خوزستان در سال 1304 و با تصویب دولت مرکزی برای این قسمت از ایران انتخاب شد. قلعه سلاسل، بند میزان، محوطه باستانی ارجان، پل کسری، طاق نصرت ساسانی، آرامگاه هرمز، قلعه داو دختر، چغازنبیل، کاخ آپادانا و مقبره دانیال نبی تنها معدودی از آثار باستانی فراوان  استان هستند.

از نظر نام خوزستان و اهواز از یک ریشه بوده و از زمانهای باستان آنرا به همین نام و صورتهای دیگری از آن می خوانده بعلاوه حوز یا خوزه نام باستانی طوایف کهنسالی است که پس از تاریخ در این سرزمین می زیسته اند و آفریننده یکی از تمدنهای درخشان دنیای باستان محسوب می شوند همچنین این کلمه نام زبان و خط باستانی این اقوام بوده است که الواح بسیاری از آن بدست آمده در بسیاری موارد در طول تاریخ سرنوشت خوزستان در رابطه با اهواز بوده و رشد و نمو خوزستان و یا دورانهای اضمحلال آن پیوندی نزدیک با این شهر داشته است. در آثار تاریخ نویسان یونانی که لشکر کشی های اسکندر به ایران را ثبت نموده اند آمده است که اسکندر پس از فتح بابل و شکست دارا از راه اهواز به پرسپولیس پایتخت قدیمی ایران رفت، خزائن ایران در شوش به تصرف او درآمد اردوان چهارم شاه اشکانی اهواز را پایتخت خود قرار داد و بعد از وقوع جنگ بین اردشیر بابکان بنیان گذار سلسله ساسانی با اردوان پنجم آخرین شاه اشکانی در نزدیکی اهواز خرابیهای بسیار به شهر اهواز وارد آمد، در زمان ساسانیان مجدداً اهواز رشد کرده در این هنگام بر رودخانه کارون و دیگر رودهای خوزستان سدها و پلهای فراوانی ساختند مانند سد شادروان شوشتر و سد قدیم اهواز و سدهای فرعی که از طریق شبکه کانالهای آبیاری مشابه آنچه در قرون بعد مورد استفاده بوده است در سرزمینهای این نواحی کشت می شده و همیشه سر سبز و خرم بوده است. در هر حال طبق گواهیهای موجود خوزستان و از جمله اهواز در زمان ساسانیان آبادانی و رونق روز افزون داشته و دارای سکنه فراوان بوده است .

در جریان  سقوط حکومت ساسانیان که با مرگ یزدگرد در سال 641 میلادی به وقوع پیوست شهر اهواز نیز فتح شد . در نتیجه  بخش اعیان نشین  اشرافی تخریب و بخش بازاری باقی ماند و نام آن نیز عیناً به عربی ترجمه شد و سوق الاهواز نام گرفت. در زمان یعقوب لیث صفار مجدداً شهرهای خوزستان و از جمله اهواز به تصرف او درآمد اما یعقوب لیث پس از شکست ازخلیفه بغداد (معتمد) بعلت بیماری در جندی شاپور که آن زمان شهری بزرگ و آبادان بود درگذشت.

این وقایع و بطور کلی اوضاع ناپایدار سراسر ایران که زیر بار خلافت امویان و سپس عباسیان سرخم نمی کردند و از سوی دیگر فشار حکام عرب برای دریافت مالیات که نسبت به دوره ساسانی بس فزونی یافته بود سرانجام باعث پیدایش حکومتهای مستقل در نقاط مختلف ایران شد که یکی از آنها آل بویه می باشد. با استقرار حکومت آنان در بخش بزرگی از ایران که خوزستان را نیز در بر گرفت دوره رونق و آبادانی مجدد آغاز می شد.

عضدالدوله دیلمی که بنیان گذار این سلسله بود ، در اکثر شهرهای ایران مساجد و مراقد و عمارات و ابنیه عمومی بر پا کرد در اهواز پل معروف هندوان را که پلی آجری بود خراب و از نو ساخت و درکنار آن پل نیز مسجدی بنا نمود که از رودخانه بسیار بالاتر بود. اهواز در این دوره به حدی آباد و حاصلخیز شد که مقدسی آن را انباره بصره گفته است . محله شرقی اهواز در این دوره بنا و با پلی جزیره ای که در میان کارون به نام رجیل قرار داشت به محله ناصری بعدی وصل شد . یاقوت حموی و حمزه اصفهانی و مقدسی گویند : اهواز قدیم به وسیله نهر شاهجرد به دو محله بزرگ تقسیم شده بود محله غربی که بین رودخانه و نهر شاهجرد واقع و جزیره خوانده می شد و محله شرقی که در پای کوه و بازار و مسجد جامع در آن بنا شده بودند و به اصطلاح شهر یا مدینه خوانده می شد . (شاهجرد نهری بزرگ بوده است که در بالای سد اهواز از کارون جدا میشد و بربالای آن پل بزرگ هندوان را بنا کرده بودند که دو محله را به هم متصل می کرد ). شهر شاهجرد در بالای سد اهواز از کارون جدا و روی بطرف شکاره کنونی می رفت . لفظ اوباره که اکنون محلی است در اهواز در جنوب خیابان 30متری به معنی آب باره و محب عبور آب است که یادآور همان نهرهای شاهجرد و غیره است .

پس از دوران آبادانی از قرن ششم شهر رو به ویرانی گذاشته و این رکود تا رونق مجدد کنونی باقی بوده است. دلیل اصلی از رونق افتادن شهر شکستن سد شادروان و در نتیجه از میان رفتن امکانات آبیاری بوده است و از دیگر دلایل می توان جنگها و اغتشاشات داخلی و بروز بیمارهای وبا و طاعون را نام برد .

 در دوران حکومت قاجاریه ناصرالدین شاه به آبادانی خوزستان توجهی نشان داده و در اندیشه بود که چگونه می توان رونق دیرینه را به این سامان باز گرداند در آن زمان عقیده بر آن بود که چنانچه سد تخریب شده اهواز تجدید بنا شود می توان رونق و آبادانی پیشین را احیاء نمود اما نماینده ناصرالدین شاه (نجم الملک) دریافت که مایه آبادانیهای دیرین نه تنها سد اهواز بلکه سدهای فرعی دیگر نیز بوده است (یازده بند) که تحت یک شبکه کار می کرده اند.

مقارن سالهای آخر حکومت ناصرالدین شاه حسین علی خان نظام السلطنه که در آن هنگام حکمران خوزستان بود امنیت را در خوزستان برقرار نمود و  برای امنیت راهها و کشتی رانی در نزدیکی اهواز در پائین کمر سنگی بناهائی ساخته، سرباز و پاسبان در آنها می نشاند و چون آنجا را بندری برای کشتی ها گردانید، بند ناصری نام نهاد.  در واقع حفرکانال سوئز باعث توجه بیشتر به رودخانه کارون و کشتیرانی و رونق بازرگانی از طریق این رودخانه شد .

کارون بزرگترین رود ایران که از استان خوزستان می گذرد موقعیت اقتصادی و جغرافیایی ممتازی برای شهر اهواز بوجود آورده است. اکثر تمدنهای باستانی جهان و پیدایش شهرنشینی در کنار رودهای دائمی و بزرگ بوجود آمده که کارون یکی از آنهاست. خوزستان یکی از مراکز مهم بازرگانی ایران و هند بوده و دهلیز درکشور خاورمیانه بشمار می رفته است. تاخت و تازهای مکرر، اردوکشیهای متعدد، خراب شدن سدها و بایر ماندن اراضی باعث متواری شدن سکنه و از بین رفتن آبادیها شده . در قرون اخیر بواسطه کشف معادن نفت و استخراج و تصفیه آن خوزستان بتدریج رو به آبادانی مجدد نهاد و با احداث سد دز در سال 1341 و به زیر کشت رفتن اراضی کشاورزی و بهمراه آن شروع به رشد صنایع کشت نیشکر ( که سابقاً در خوزستان معمول بوده) مجدداً رونق گرفت . با افزایش تدریجی سطح کشت محصولات کشاورزی از راه احداث سدهای فرعی و تقسیم آب رودخانه دز و گسترش صنایع نفت و گاز پتروشیمی و امثال آن به اسکان و رشد شهرها و روستاهای استان افزوده و سرمایه گذاریهای بسیاری در سطح منطقه پس از افزایش قیمت نفت ایران در بازارهای جهانی از سال 1353 انجام پذیرفت. در طول سالهای مبارزه با نظام ستمشاهی مردم متدین شهرستان اهواز دوش به دوش هموطنان خود به مبارزه پرداختند و با اقتداء به رهبری بی بدیل بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی پیروزی بر طاغوت را جشن گرفتند. هنوز دوسال از عمر پربرکت انقلاب اسلامی سپری نشده بود که توطئه دشمنان انقلاب جنگی تحمیلی را در مرزهای غرب و جنوب غربی کشور رقم زد و بار دیگر مردم غیور شهرستان اهواز حضور همه جانبه خود را در پشتیبانی از آرمانهای دفاع مقدس به نمایش درآوردند . در دوران هشت سال دفاع مقدس اهواز بزرگترین پایگاه تدارکاتی جبهه و مرکز پشتیبانی و اعزام نیرو ودرمان مجروحان بود و حملات سنگین بمباران هوایی و موشکی را متحمل گردید و در این مدت 4628 شهید ، 10081جانباز و 923 آزاده را به انقلاب اسلامی تقدیم نموده است .

با بروز جنگ تحمیلی سیل جمعیت مهاجر از روستاها و سایر شهرهای استان به شهرستان اهواز سرازیر شد بطوریکه هم اکنون شهرستان اهواز با 9/8135  کیلومتر مربع وسعت یکی از وسیعترین شهرستان های کشور بوده و بیش از یک میلیون و سیصد هزار نفر در نقاط شهری و روستایی این شهرستان ساکن هستند.

هم اکنون وجود کارخانه‌های عظیم صنعتی و شرکتهای بزرگ نفتی و غیر نفتی و نیز وجود اراضی وسیع کشاورزی و رودخانه کارون بزرگترین و پر آب ترین رودخانه کشور و... این شهر را بعنوان یکی از برجسته ترین شهرهای اقتصادی ایران که سهم بسیار زیادی را در اقتصاد ایران دارا می‌باشد تبدیل کرده‌است، چنانکه به آن قلب تپنده اقتصاد ایران نیز گفته می‌شود. اهواز کنونی محور ترانزیتی بسیار مهمی است که از راههای زمینی و ریلی و هوایی دیگر شهرهای ایران را به بنادر مهمی مانند ماهشهر و آبادان و بندر امام خمینی و خرمشهر به عنوان مرزهای آبی و شلمچه و چزابه بعنوان مرزهای زمینی با کشور عراق متصل می‌کند که براین اساس جاده های منتهی به اهواز دارای بار سنگین ترافیکی بوده و جمعیت شهر اهواز در گذر زمان افزایش چشمگیری داشته  و حتی حواشی شهر نیز از این موج در امان نمانده اند .